Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (“TCMB”) tarafından yürütülen Dijital Türk Lirası Araştırma Geliştirme Projesi’nin İkinci Faz İlerleme Raporu yayımlandı.
Rapora göre, 2023 yılı sonunda tamamlanan birinci fazın ardından başlatılan çalışmalarda, sistemin “Asgari Çalışır Ürün” (MVP) seviyesine taşınması hedeflenmekte olup; ASELSAN, HAVELSAN ve TÜBİTAK iş birliğiyle yürütülen projenin ikinci fazında temel odak noktalarını “programlanabilir ödemeler” ve afet durumlarında hayati önem taşıyan “çevrimdışı ödemeler” oluşturmaktadır.
Kripto Varlık Değil, İtibari Para
Raporda, dijital Türk lirasının hukuki statüsü net bir dille vurgulanmaktadır. Bu kapsamda dijital Türk lirası, Türk lirasından farklı bir para birimi değil, onun dijital biçimi olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca dijital Türk lirasının değerinin, banknot veya kaydi para gibi diğer Türk lirası formlarıyla birebir aynı olacağı belirtilmektedir.
Bir kripto varlık olmayan ve merkez bankası yükümlülüğünde konumlandırılan dijital para için ana senaryo olarak faiz uygulanmayan bir model üzerinde durulmaktadır. Bu yaklaşım, dijital paranın bir yatırım aracı değil, banknotun dijital ikamesi olarak tasarlandığını göstermektedir.
Bu noktada TCMB’nin dijital Türk Lirasının tedavülü sonrasında da TCMB’nin banknot taleplerini karşılamaya yönelik faaliyetlerinin devam edececeğini not etmek gerekir.
Öte yandan, TCMB, Raporda, kendisinin dijital paranın ihracın sorumlu olacağını, ilgili paraya erişimin ise finansal aracı kurumlar üzerinden olacağını belirterek, dijital Türk lirasının, banknota benzer şekilde, tek bir finansal aracı kuruma bağımlı olmadan kullanılabileceğinin altını çizmektedir.
Mahremiyet açısından ise Dijital Para Sistemi’nde kişilerin kimlik bilgileri yer almadığı bir mimari tercih edildiğinden, TCMB’nin kullanıcıların harcama tercihlerini ve kullanım alışkanlarını takip etmesinin teknik olarak mümkün olmadığı ifade edilmiştir.
Programlanabilir Ödemelerde “Şablon” ve “Paket” Dönemi
İkinci fazda geliştirilen programlanabilir ödemeler bileşeni, önceden tanımlanmış koşullara bağlı olarak anlık veya periyodik ödemeler gerçekleştirmeyi sağlayan yenilikçi bir altyapı sunmaktadır. Bu özellik sayesinde ileri tarihli, periyodik ve koşullu ödeme senaryoları hayata geçirilebilecektir.
Programlanabilir ödemelerin temelini, kurumlar tarafından belirlenen kurallar bütünü olan “ödeme şablonları” ve kişiler tarafından bu şablonlar kullanılarak oluşturulan “ödeme paketleri” oluşturmaktadır.
Rapora göre ödeme paketleri, koşullar (zaman ve kriter bazlı) ve aksiyonlar (ödeme yapma, indirim uygulama, varlık alım satımı gibi) olmak üzere iki temel kısımdan oluşmakta olup; programlanabilir ödemeler, operasyonel yükü önemli ölçüde azaltmayı ve finansal işlemlerde otomasyonu artırmayı amaçlamaktadır.
Raporda verilen örnekte, bir kurumun çalışanlarına yönelik indirim uygulamasının ödeme şablonları ve paketleri aracılığıyla nasıl yönetileceğin gösterillmektedir. Bu kapsamda kurum indirimden yararlanacak çalışanlar için koşulları belirleyerek ödeme şablonunu tanımlarken , yemekhane ve kafe işletmeleri bu şablonu kullanarak kendi ödeme paketlerini oluşturmakta ; işletmeler, ödeme şablonunda yer alan kriterleri koruyarak indirim miktarını belirleyip geçerlilik tarihini daha erken bir tarihe alabilmektedir. Koşulları sağlayan çalışanlar ise oluşturulan bu ödeme paketlerine ödeme paketi paylaşım alanı aracılığıyla erişerek , kriterleri sağladıklarını ispatlayan belgelerini dijital ortamda ilgili işletmeye iletmek suretiyle paketi kullanabilmektedir.
Ayrıca, Rapoarda, ödeme akışlarında dijital varlıkların kullanımını test etmek amacıyla Taklit Varlık Sistemi (TVS)geliştirildiği not edilmektedir. Bu sistem, varlık alım satımı ve rehin işlemleri gibi karmaşık senaryoların güvenli bir ortamda simüle edilmesine imkan tanımaktadır.
İnternet Yoksa da Ödeme Var: Çevrimdışı Teknoloji
TCMB, dijital parayı sadece bir ödeme aracı olarak değil, banknotun dijital bir formu olarak konumlandırmaktadır. Bu vizyon doğrultusunda, dijital Türk lirası için internet veya mobil ağ erişiminin bulunmadığı durumlarda dahi işlem yapılmasına olanak tanıyan çevrimdışı ödeme işlevi geliştirilmektedir. Raporun bu bağlamda üç alt başlığı ön plana çıkmaktadır;
- Süreklilik ve Kapsayıcılık: Çevrimdışı ödemeler, doğal afetler gibi hizmet kesintileri sırasında veya ağ erişiminin sınırlı olduğu kırsal bölgelerde ödemelerin kesintisiz sürmesini sağlayacaktır. Bu özellik sadece acil durumlarla sınırlı kalmayıp, günlük hayatta da nakit benzeri bir deneyim sunarak tarafların tercihine göre kullanılabilecektir.
- Teknolojik Tercihler (Akıllı Kart ve Karekod): Bakiyenin saklanması için cihaz çeşitliliği ve maliyet kısıtları nedeniyle özel donanım cüzdanlar veya sadece akıllı telefonlar yerine akıllı kartlar tercih edilmiştir. Akıllı kartlar, telefonlardaki NFC özelliği sayesinde ek bir donanıma ihtiyaç duymadan kullanılabilmektedir. Ödeme bilgisinin taraflar arasında paylaşılmasında ise kullanıcı deneyimi gözetilerek karekod yöntemi benimsenmiştir.
- Güvenlik Mimarisi: Sistem, açık ve gizli anahtar çiftlerine dayalı kriptografik bir yapı üzerine kurulmuştur. Bakiyenin değiştirilememesi ve gizli anahtarların korunması amacıyla müdahalelere dirençli akıllı kartlar kullanılmaktadır. Ayrıca, çifte harcama gibi risklere karşı önlemler alınmış olup, olası siber saldırıların çevrimdışı paranın çevrimiçi sisteme aktarıldığı anda tespit edilmesine yönelik mekanizmalar geliştirilmiştir.
Birlikte Çalışabilirlik ve Entegrasyon
Raporda, Dijital Türk Lirası Sistemi’nin modüler bir mimari ile tasarlandığı ve entegrasyonun finansal altyapı ile Servis Katmanı üzerinden gerçekleşeceği belirtilmektedir.
Finansal Aracı Kurumlar
Raporda, finansal aracı kurumların entegrasyonunun Servis Katmanı üzerinden sağlanacağı ve KYC ile işlem tetikleme gibi süreçlerin bu katmanda gerçekleşeceği belirtilmektedir. Mevduat-DTL dönüşüm senaryolarının pilot testleri hedeflenmektedir. TCMB’nin ekosisteme katılım çağrısı yayımladığı ve entegrasyon koşullarının üçüncü fazda kesinleşeceği ifade edilmektedir.
Dijital Kimlik
Raporda, KEK yaklaşımının uygulanmaya devam edildiği ve prototip ağ yerine TÜBİTAK SSI Türkiye Platformu’nun tercih edildiği aktarılmaktadır. Bu platformda kişisel veri tutulmamaktadır. KEK, programlanabilir ödemeler kapsamında koşulların doğrulanmasında kullanılmakta ve kullanıcı verilerinin sahipliğini korumaktadır.
Dijital Varlıklar
Raporda, dijital liranın jetonlaştırılmış varlıklarla çalışabilmesi için Programlanabilir Ödemeler bileşeninin entegrasyon katmanı olarak konumlandırıldığı belirtilmektedir. Testler, jetonlaştırılmış varlıkları simüle eden TVS (Taklit Varlık Sistemi) üzerinden yapılmakta ; kullanıcıların varlıklarını mobil uygulama üzerinden görüntüleyip yönetmesi sağlanmaktadır.
Sınır Ötesi Ödemeler
Rapora göre, sınır ötesi ödemelerdeki maliyet/hız sorunlarının dağıtık mimariler ile çözülmesi amaçlanmaktadır. Yerel para birimleri ile ödeme transferlerinin yapıldığı ortak platforma yönelik bir kavram ispatı çalışması yapıldığı belirtilmektedir. Platformun, merkez bankalarının düğüm işleticisi olduğu dağıtık bir yapıda olması tercih edilmiştir. Ayrıca Raporda, farklı platformların birlikte çalışabilirliğine odaklanıldığı ve DDT kullanılarak bir ağ oluşturulduğu ifade edilmektedir.
Değerlendirme ve İleriye Yönelik Planlama
Dijital Türk Lirası Projesi, birinci fazını (2023 sonu) tamamlayarak belirlenen gereksinimler, ilkeler ve yaklaşımlar çerçevesinde ikinci faz çalışmalarına devam etmektedir. Raporun sonuç kısmına göre, bu fazda sistem olgunlaştırılırken, en önemli ilerlemelerin programlanabilir ödemeler ve çevrimdışı ödemeler alanlarında kaydedildiği belirtilmektedir.
Raporda hedeflenen duruma göre, ikinci faz tamamlandığında, Dijital Para Sistemi’nin Asgari Çalışır Ürün (MVP)seviyesine gelmesi; programlanabilir ödemeler, çevrimdışı ödemeler ve finansal aracı kurum entegrasyonlarının da bu seviyeye yaklaşması beklenmektedir. Sınır ötesi ödemeler çalışmaları ise prototip seviyesine ulaşacaktır.
İkinci faza ilişkin kapsamlı bir değerlendirme raporunun faz tamamlandıktan sonra yayımlanması planlanmaktadır. Projenin hukuki, teknolojik ve iktisadi boyutlarına ilişkin çalışmalar devam ederken, ikinci fazın sonuçlanmasının ardından, dijital Türk lirasının tedavülüne ilişkin karar verilmesi halinde yasal düzenlemeleri de kapsayan üçüncü faza geçilmesi hedeflenmektedir.
Sorunuz olması halinde info@canpolatlegal.com adresi üzerinden ulaşabilirsiniz.
